CHAPTER VI.
Bliss and Emotions.
WE have seen that Ishvara is Thought, Power and Bliss, and man, as His child, has also these characteristics. When the Jivatma becomes wrapped in dense matter, the aspect of his nature which is Bliss, is ever going outwards in search of satisfaction, trying to realise itself by uniting itself with the outer world.
The impulses outwards are called desires, and when they unite the Jivatma to an object that gives him pleasure, so that he desires to be again united to such an object, the resulting emotion is called love, or liking. When, on the contrary, they unite the Jivatma to an object that gives him pain, so that he desires to avoid union with such an object again, the resulting emotion is called hate, or dislike.
The first makes an attraction between the Jivatma and the object ; the second makes a repulsion. The Jivatma thinks over these likes and dislikes, and gradually trains himself to direct his emotions rightly ; emotions thus guided by reason in accordance with the will of tshvara develop into Virtues, and thus the culture of the emotions forms the ethical development of man. As he cultivates the emotion called love he unites himself to an ever-widening circle of beings, the family, the community, the nation, the race, loving them as himself and this love becomes a continually increasing expression of the Bliss aspect of his nature, which finds satisfaction in union.
We have seen that evolution is now leading us towards union, or, in other words, that the will of Ishvara is guiding the separated selves towards union with each other and with Himself. In this union is Bliss ; therefore the Right and the Happy are inseparable. Over and over again the Sanatana Dharma leads us to this one conclusion-"Brahman is bliss !" therefore the Jivatma, being of the nature of Brahman, is also bliss, and unhappiness only arises when he goes against evolution, against the great Will, goes, in a word, wrong.
---------------------------
ब्रह्मवेदं सर्वं सच्चिदानन्दरूपं, सच्चिदानन्दरूपमिदं सर्वं।
" All this is Brahman Sachchiddnanda ; Sachchidananda is this all."
पराञ्चिखानि व्यतृणत्स्वयंभूस्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन्। (कठोपनिषद् २/१/१)
" The Self-born pierced the senses outwards ; therefore (the Jiva) looketh outwards and not (towards) the inner Self."
यदा वै सुखं लभतेऽथ करोति नासुखं लब्ध्वा करोति सुखमेव लब्ध्वा करोति सुखं त्वेव विजिज्ञासितव्यमिति सुखं भगवो विजिज्ञास इति॥ छान्दोग्योपनिषद् ७/ १२/ १
यो वै भूमा तत्सुखं नाल्पे सुखमस्ति भूमैव सुखं भूमा त्वेव विजिज्ञासितव्य इति भूमानं भगवो विजिज्ञास इति॥छान्दोग्योपनिषद् ७/ २३/१
यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमाथ यत्रान्यत्पश्यत्यन्यच्छृणोत्यन्यद्विजानाति तदल्पं यो वै भूमा तदमृतमथ यदल्पं तन्मर्त्य स भगवः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नि यदि वा न महिम्नीति॥ (यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमाथ यत्रान्यत्पश्यत्यन्यच्छृणोत्यन्यद्विजानाति तदल्पं यो वै भूमा तदमृतमथ यदल्पं तन्मर्त्य स भगवः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नि यदि वा न महिम्नीति॥
(छान्दोग्योपनिषद्सप्तमोऽध्यायःचतुर्विंशः खण्डःVerse १)
" When (the Jiva) obtaineth pleasure, then he engageth in action ; never doth he enter on action without having obtained pleasure ; only when he hath obtained pleasure doth he engage in action.
" That which is infinite, that is (the true pleasure) happiness ; there is no happiness in the) finite. This infinite alone is happiness.
" Where (the Self seeth not another, heareth not another, knoweth not another (than the Self) that is the Infinite. Where (the Self) seeth, heareth, knoweth another (than the Self), that is the finite. That which is infinite is immortal ; that which is finite is mortal .
===========:0:==================
आनन्दं नाम सुखचैतन्यस्वरूपो अपरिमितानन्द समुद्रो अवशिष्टसुखस्वरूपश्च आनन्द इत्युच्यते ॥सर्वसारोपनिषत् /१२॥
'' आनंद और चेतना (शाश्वत चैतन्य ), आनंद का असीम सागर है, इससे बड़ा कोई आनंद नहीं है।
" Joy and consciousness, a limitless ocean of joy, than which there is no greater happiness such is Ananda .
सुखदुःखबुद्ध्या श्रेयोऽन्तः कर्ता यदा तदा इष्टविषये बुद्धिः सुखबुद्धिः अनिष्टविषये बुद्धिर्दुःखबुद्धिः । शब्द स्पर्श रूप रस गन्धाः सुखदुःखहेतवः । पुण्यपाप कर्मानुसारी भूत्वा प्राप्त शरीरसंयोगम् अप्राप्तशरीरसंयोगम् इव कुर्वाणो यदा दृश्यते तदोपहितजीव इत्युच्यते ॥ ६ ॥
" The consciousness of pleasure is the consciousness of an object desired ; the consciousness of pain is the consciousness of an object undesired."
"सुख की चेतना वांछित वस्तु (सर्वोच्च व्यक्तित्व - ठाकुर , माँ , स्वामीजी सर्वव्यापी विराट 'मैं ' बोध ) की चेतना है; दर्द की चेतना अवांछनीय वस्तु की चेतना है।"
सर्वाणि भूतानि सुखे रमन्ते;
सर्वाणि दुःखस्य भृशं तरसन्ति।। (महाभारत -१२/२५ )
"All beings revel in pleasure ; all shrink greatly from pain."
इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत।
सर्वभूतानि संमोहं सर्गे यान्ति परन्तप।।7.27।।
हे परन्तप भारत ! इच्छा और द्वेष से उत्पन्न द्वन्द्वमोह से भूतमात्र उत्पत्ति काल में ही सम्मोहन (अविवेक/Hypnotized) को प्राप्त होते हैं।।
" By the delusion of the pairs of opposites, O Bharata, sprung from attraction and repulsion, slayer of foes, all beings walk this world, wholly deluded."
इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतनाधृतिः।
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्।।13.7।।
"इच्छा, द्वेष, सुख, दुख, संघात (स्थूलदेह), चेतना (अन्त:करण की चेतन वृत्ति) तथा धृति - इस प्रकार यह क्षेत्र विकारों के सहित संक्षेप में कहा गया है।। " उठो , जागो अपने आप को पहचानो !
"Desire, aversion, pleasure, pain, the compound (organism), intelligence, firmness, these, briefly described, constitute the Field and its changes."
श्री भगवानुवाच:
काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः।
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम्।।3.37।।
" It is Kama (desire) and it is Krodha (anger),arising out of Rajas. "
श्रीभगवान् ने कहा -- रजोगुण में उत्पन्न हुई यह 'कामना' है, यही क्रोध है; यह महाशना (जिसकी भूख बड़ी हो) और महापापी है, इसे ही तुम यहाँ (इस जगत् में) शत्रु जानो।।
इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ।
तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ।।3.34।।
" इन्द्रियइन्द्रिय (अर्थात् प्रत्येक इन्द्रिय) के विषय के प्रति (मन में) रागद्वेष रहते हैं; मनुष्य को चाहिये कि वह उन दोनों के वश में न हो; क्योंकि वे इसके (मनुष्य के) शत्रु हैं।।
"Affection and aversion for the objects of sense abide in the senses ; let none come under the dominion of these two ; they are obstructors of the path. "
रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन्।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति।।2.64।।
" But the disciplined self, moving among sense objects with senses free from attraction and repulsion, mastered by the self, goeth to peace. "आत्मसंयमी (विधेयात्मा) पुरुष रागद्वेष से रहित अपने वश में की हुई (आत्मवश्यै) इन्द्रियों द्वारा विषयों को भोगता हुआ प्रसन्नता () प्राप्त करता है।।
यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः।
न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्।।16.23।।
जो पुरुष शास्त्रविधि को त्यागकर अपनी कामना से प्रेरित होकर ही कार्य करता है, वह न पूर्णत्व की सिद्धि प्राप्त करता है, न सुख और न परा गति।।
He who, having cast aside the ordinances of the Shastras, followeth the promptings of desire, attaineth not to perfection, nor happiness, nor the highest goal. "
एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा एकं रूपं बहुधा यः करोति।
तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ॥
कठोपनिषद् २/२/१२
" The One Who controlleth all, the inmost Self of all beings, Who maketh many forms of one form they who see That One in the Self, only to those rulers of intelligence belongeth the Eternal Happiness, none else. "
''समस्त प्राणियों के अन्तर् में स्थित, शान्त एवं सबको वश में रखने वाला एकमेव 'आत्मा' एक ही रूप को बहुविध रचता है; जो धीर पुरुष 'उस' का आत्मा में दर्पणवत् अनुदर्शन करते हैं उन्हें शाश्वत सुख प्राप्त होता है, इससे इतर अन्य लोगों को नहीं ।
========
॥ सर्वसारोपनिषत् ॥
समस्तवेदान्तसारसिद्धान्तार्थकलेवरम् । विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे ॥
सर्वसारं निरालम्बं रहस्यं वज्रसूचिकम् । तेजोनादध्यानविद्यायोगतत्त्वात्मबोधकम् ॥
ॐ सह नाववतु ॥ सह नौ भुनक्तु ॥ सह वीर्यं करवावहै ॥ तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
कथं बन्धः कथं मोक्षः का विद्या काऽविद्येति । जाग्रत् स्वप्नसुषुप्ति तुरीयं च कथम् ।अन्नमय प्राणमय मनोमय विज्ञानमय् आनन्दमयकोशाः कथम् ।प्रत्यगात्मा परात्मा माया चेति कथम् ? ॥१॥आत्मा ईश्वर जीवः अनात्मनां देहादीनाम् आत्मत्वेन अभिमन्यते सोऽभिमान आत्मनो बन्धः । तन्निवृत्तिर्मोक्षः ॥२॥या तद् अभिमानं कारयति सा अविद्या । सोऽभिमानो यया निवर्तते सा विद्या ॥३॥अवस्थात्रय भावाभावसाक्षी स्वयंभावरहितं नैरन्तर्यं चैतन्यं यदा तदा तुरीयं चैतन्यमित्युच्यते ॥४॥एतत् कोशचतुष्टयं संसक्तं स्वकारणाज्ञाने वटकणिकायाम् इव वृक्षो यदा वर्तते तद् आनन्दमयः कोश इत्युच्यते ॥५॥ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म । सत्यमविनाशि । अविनाशि नाम देशकालवस्तु निमित्तेषु विनश्यत्सु यन्न विनश्यति तदविनाशि ।ज्ञानं नाम उत्पत्ति विनाशरहितं नैरन्तर्यं चैतन्यं ज्ञानमित्युच्यते । अनन्तं नाम मृद्विकारेषु मृदिव स्वर्णविकारेषु स्वर्णमिव तन्तुविकारेषु तन्तुरिव अव्यक्तादि सृष्टिप्रपञ्चेषु पूर्णं व्यापकं चैतन्यम् अनन्तमित्युच्यते ।.११। आनन्दं नाम सुखचैतन्यस्वरूपो अपरिमितानन्द समुद्रो अवशिष्टसुखस्वरूपश्च आनन्द इत्युच्यते ॥१२॥ एतद्वस्तुचतुष्टयं यस्य लक्षणं देशकाल वस्तु निमित्तेषु आव्यभिचारी तत्पदार्थः परमात्मेत्युच्यते ॥ १३॥ त्वं पदार्थाद् औपाधिकात् तत् पदार्थाद् औपाधिक भेदाद् विलक्षणम् आकाशवत् सूक्ष्मं केवलं सत्तामात्र स्वभावं परं ब्रह्म इति उच्यते ॥१४॥माया नाम अनादिः अन्तवती प्रमाणाप्रमाणसाधारणा न सती नासती न सदसती स्वयमधिका विकाररहिता निरूप्यमाणा सतीतरलक्षणशून्या सा माया इति उच्यते ।अज्ञानं तुच्छाप्यसती कालत्रयेऽपि पामराणां वास्तवी च सत्त्वबुद्धिः लौकिकानाम् इदम् इत्थम् इति अनिर्वचनीया वक्तुं न शक्यते ॥१५॥ ..... आत्माहं सर्वभूतानां विभुः साक्षी न संशयः ॥१९॥ब्रह्मैवाहं सर्ववेदान्तवेद्यं नाहं वेद्यं व्योमवातादिरूपम् । रूपं नाहं नाम नाहं न कर्म ब्रह्मैवाहं सच्चिदानन्दरूपम् ॥२०॥नाहं देहो जन्ममृत्यु कुतो मे नाहं प्राणः क्षुत्पिपासे कुतो मे । नाहं चेतः शोकमोहौ कुतो मे नाहं कर्ता बन्धमोक्षौ कुतो मे इत्युपनिषत् ॥२१॥ॐ सह नाववतु ॥ सह नौ भुनक्तु ॥ सह वीर्यं करवावहै ॥ तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
{ क्या तुम अंगूठे के निशान और हस्ताक्षर में अन्तर को जानते हो ? यदि तुम्हारा उत्तर है - हाँ ! तब तुम किसी (गुरु/नेता /जीवनमुक्त शिक्षक / CINC- नवनीदा ) के चरणों में सिर झुकाने के लिये मजबूर (obliged *) हो ! शिक्षक दिवस की शुभकामनायें !
[ * वैसे ही जैसे 'और जादूगर सब मूसा के सामने सजदे में गिर पड़े' थे ! 'And the magicians were obliged to fall prostrate before' Musa. If you can even read this, you are in debt to someone. Someone who taught you basics to survive in this world. Today (5th. Sept) is not Guru Pournima, it is Teachers Day. गुरू is translated as Guru in English, शिक्षक/अध्यापक is a teacher. It is sad that even after 60+ years of Indian independence, Teacher has not yet became Guru. (You all should know we are not talking about "Spiritual" Gurus who are looting naives=भोला -भाला ) ]
Do you know the difference between ;
thumb impression and signature?
If your answer is yes!
Then you are obliged to someone .
Happy Teachers Day ! }
===================================================
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें